Իրավապաշտպան «Ամնեսթի ինթերնեշընլ» կազմակերպությունն արձանագրել է ադրբեջանական հանցագործությունները Արցախյան 44-օրյա պատերազմի ընթացքում և հետո, դրա վերաբերյալ զեկույց հրապարակել: Թեև Ադրբեջանի վայրագությունների մասին բարձրաձայնելը կարևոր է, ըստ փորձագետների՝ զեկույցում կան նաև խնդրահարույց ձևակերպումներ:
«68-ամյա Սլավիկ Գալստյանը, որն իր ընտանիքի հետ ապրում էր Մեծ Թաղերում և ուներ հոգեսոցիալական հաշմանդամություն, 2020 թվականի հոկտեմբերին չէր ցանկացել լքել իր գյուղը: Սլավիկի մարմինը հայտնաբերվել էր ավելի քան երկու ամիս անց. մահը կրծքավանդակի, ստամոքսի և այլ ներքին օրգանների շրջանում հրազենային վնասվածքների պատճառով արյան տրավմատիկ կորստի հետևանքն էր»։
Սա մեջբերում է Amnesty International իրավապաշտպան կազմակերպության «Փախչել վերջինը. բռնագաղթը և տարեցների դեմ պատերազմական հանցագործությունները Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության ժամանակ» վերնագրով զեկույցից, որում ներկայացված են 44-օրյա պատերազմի ընթացքում և հետո ադրբեջանցիների կողմից էթնիկ հայերի նկատմամբ իրականացրած ռազմական հանցագործությունները: Այս օրինակը արձանագրված մի քանի տասնյակ դեպքերից մեկն է:
Գեղամ Ստեփանյան (Արցախի Հանրապետության Մարդու իրավունքների պաշտպան) - Ամրագրված են 80 քաղաքացիական անձանց սպանության դեպքեր, երբ զեկույցի հեղինակները մեզ հետ կապվել են, լրացուցիչ աշխատանքներ ենք տարել, առանձնացրել 48 տարեց մարդկանց սպանության դեպք, որոնցից 30-ը սպանվել են, երբ ներխուժել են իրենց բնակավայրեր: Արձանագրվել են խոշտանգման հստակ դեպքեր:
Հետազոտությունն իրականացվել է 2021 թվականին: Amnesty International-ի ներկայացուցիչներն Արցախում չեն եղել, բայց հարցազրույցներ են վերցրել 60-90 տարեկան ավելի քան 40 բնակչից, նաև՝ հարազատներից: Հադրութի սպանված բնակիչներից մեկի կինը՝ 72-ամյա Բելլա Հարությունյանը, պատմել է, որ չեն կարողացել 84 տարեկան ամուսնուն, ում մոտ ախտորոշված է եղել դեմենցիա, տարհանել. դեմ է եղել, իրավիճակը չի ընկալել: Խեղված մարմինը հայտնաբերվել է ամիսներ անց.
«Նրանք սպանել են նրան, հեռացրել մաշկի այն հատվածը, որտեղ նա դաջվածքներ է ունեցել... Ո՞վ կմտածեր, որ այսօր հնարավոր են նման բաներ՝ գլխատումներ ու խեղումներ»։
ԻՆՉ ԽՆԴՐԱՀԱՐՈՒՅՑ ՁԵՎԱԿԵՐՊՈՒՄՆԵՐ ԵՆ ՏԵՂ ԳՏԵԼ ԶԵԿՈՒՅՑՈՒՄ
Գեղամ Ստեփանյանը նշում է՝ ադրբեջանական դաժանության ավելի ցայտուն ու աղաղակող դեպքեր էլ կան, որոնք զեկույցում կարող էին տեղ գտնել: Շեշտում է՝ զեկույցում կան նաև ձևակերպումներ, որոնք Արցախի համար քաղաքական առումով անընդունելի են:
Գեղամ Ստեփանյան - Մյուս բացը, որ կարող եմ ասել, նույն դաշտում փորձում են ներկայացնել Ադրբեջանի տարեցների իրավունքների խախտումների փաստեր 90-ականներին՝ չներկայացնելով կոնկրետ փաստեր: Եթե դրան անդրադառնում են, ապա 2016 թ. Թալիշում սպանված քաղաքացիներին էլ պետք է անդրադառնան:
Խալաֆյան ամուսիններն ու նրանց մայրը սպանվել էին բնակարանում և ականջները կտրել էին, նմանատիպ դեպքեր եղել են 2020-ին՝ անդամահատումներ, ականջ կտրել, ձեռագիրը չի փոխվել, դաժանության մակարդակը մեծացել է:
Միջազգային հեղինակավոր իրավապաշտպան կազմակերպության կողմից այս արձանագրումները կարևոր են, բայց զեկույցում դիտարկումներ կան, որ խնդրահարույց են՝ կարծում է Ադրբեջանի հարցերով փորձագետը:
Տարոն Հովհաննիսյան (Ադրբեջանի հարցերով փորձագետ) - Օրինակ՝ վտանգավոր միտք է ասվում, որ այդ տարեցները գուցե ընկալվում էին արդար թիրախ, որպես առաջին պատերազմին կռված մարդիկ, բայց սա խեղաթյուրում է, ադրբեջանցի զինծառայողների մոտիվացիան դա չի եղել, դա ադրբեջանական պետության քաղաքականության հետևանքն է:
Քանի մարդ կա Արցախում, որ եղել է չափահաս Առաջին պատերազմից, նրանք էլ կարո՞ղ են արդար թիրախ համարվել, իհարկե: Դա նշանակում է` առնվազն այդ սերունդը, նրանք բոլորը կարող են սպանվել ու համարվել արդար թիրախներ, ինչպես ամրագրում արել է «Ամնեսթի ինթերնեշընլ»-ը:
Զեկույցում նշվում է՝ ըստ հավաքված փաստերի՝ ամենածեր բնակիչը, որը սպանվել է, 89 տարեկան էր: 19 քաղաքացիական անձ անհետ կորած է համարվում, նրանցից մեկը՝ 90 տարեկան, մի քանիսը՝ հաշմանդամություն ունեցող: Տարոն Հովհաննիսյանը կարծում է՝ Ադրբեջանում հասկանում են, որ այսպիսի զեկույցներն ազդում են Ադրբեջանի իմիջի վրա, բայց ամեն դեպքում դրանք չեն կարողանա ստիպել Ադրբեջանին՝ փոխել քաղաքականությունը:
Այստեղ շատ կարևոր է, որ միջազգային իրավապաշտպան կազմակերպություններում այդ արձանագրումները լինեն, բայց ավելի կարևոր են, որ դրանք իրականացվեն ՄԱԿ-ի Արդարադատության միջազգային դատարանի կողմից: Հենց այսպիսի զեկույցները այդ դատարան դիմելիս կարող են ծառայել որպես օգնական:
Որպես օժանդակող գործիք` զեկույցը կարևոր է նաև այն շեշտադրումներով, որ Լեռնային Ղարաբաղի փոփոխվող սահմաններում այսօր էլ բնակիչները ապահով չեն, և այդ սպանությունները շարունակվում են: Օրինակներից մեկը Մարտակերտ քաղաքի մերձակայքում՝ շփման գծի մոտ գտնվող դաշտում աշխատող 55-ամյա գյուղացին է, որը սպանվեց դիպուկահարի կրակոցից 2021 թվականի հոկտեմբերին՝ զինադադարից գրեթե մեկ տարի անց։
Հեղինակ` Իրինա Մկրտչյան