«Լուրերի» թղթակից Սյուզի Մուրադյան զրուցել է ԱՄՆ-ի Քլարքի համալսարանի պրոֆեսոր, թուրք պատմաբան, ցեղասպանագետ Թաներ Աքչամի հետ:
- Պարո՛ն Աքչամ, տասնյակ տարիներ գիտական աշխատություններ եք գրում Հայոց ցեղասպանության մասին, որպեսզի աշխարհն իմանա ու ճանաչի 20-րդ դարում մարդկության դեմ ուղղված մեծագույն հանցագործության մասին: Ամիսներ առաջ խոշոր գերտերություններից՝ Միացյալ Նահանգները ճանաչեց Հայոց ցեղասպանությունը: Ըստ Ձեզ՝ ինչ հետևանքներ այն կունենա հատկապես Թուրքիայի համար:
- Կարծում եմ՝ առաջին հետևանքը Թուրքիայի մեկուսացումն է: Սա վերջին հարվածն էր, քանի որ Անկարան կորցրեց իր ամենակարևոր ռազմավարական աջակցությունը: Իր ժխտողական քաղաքականությամբ՝ այժմ Թուրքիան նույն մակարդակում է, ինչ, օրինակ՝ Հյուսիսային Կորեան: Միացյալ Նահանգների կողմից Հայոց ցեղասպանության ճանաչումը Թուրքիային կստիպի հարցի մասին մտածել այլ տեսանկյունից: Այդ որոշման երկրորդ կարևոր արդյունքը այստեղ՝ Ամերիկայում, հնարավոր դատական հետապնդումներն են: Ցեղասպանության ճանաչումը Ամերիկայի կողմից շատ տարբեր է եվրոպական այլ երկրների ճանաչումից: Օրինակ՝ Ֆրանսիան, Գերմանիան կարող են ճանաչել, և ոչինչ չի պատահի, սակայն Միացյալ Նահանգների դեպքում իրավիճակն այլ է՝ երկրի իրավական համակարգի պատճառով։ Այժմ զոհերի ժառանգները կսկսեն համատարած իրավական գործընթացներ Թուրքիայի նկատմամբ, ինչը, հնարավոր է՝ մեծ գլխացավանք դառնա Անկարայի համար: Կարծում եմ՝ շուտով Միացյալ Նահանգներում ականատես կլինենք իրավական պայքարի:
- Պարո՛ն Աքչամ, մոտ 2000-2010 թվականներին Թուրքիայում հատկապես մտավորականները շատ ավելի հաճախ էին խոսում Հայոց ցեղասպանության ճանաչման անհրաժեշտության մասին: Սակայն արդեն վերջին տասնամյակում այդ գործընթացը համեմատաբար պասիվ է: Ըստ Ձեզ՝ ինչո՞վ է դա պայմանավորված:
- 2016 թվականը կարևոր շրջադարձային տարի էր Թուրքիայի համար: Հեղաշրջման միջոցով Էրդողանին փորձեցին հեռացնել իշխանությունից, սակայն այն ձախողվեց: Եվ հենց 2016 թվականից հետո Էրդողանը բռնապետական ռեժիմ հաստատեց երկրում: Հետևաբար, մի երկրում, որտեղ նույնիսկ խոսքի ազատություն չկա, դու չես կարող խոսել պատմական սխալների, այս դեպքում՝ Հայոց ցեղասպանության մասին: Թուրքիայի բանտերը լցված են հարյուրավոր լրագրողներով, չկա արդարադատության գործող համակարգ, ու ընդամենը մեկ մարդ է հրամայում: Կարծում եմ՝ առանց ժողովրդավարացման առաջիկա տարիներին նույն պատկերն ենք ունենալու: Մարդիկ վախենում են: Ես դա լիովին հասկանում եմ: Մարդիկ վախենում են ոչ միայն երկրի իշխանությունների ճնշումներից: Մի օրինակ ևս բերեմ: Վերջերս մոտ 100 քուրդ մտավորական ստորագրահավաքով պահանջում էին ապացույցներ ներկայացնել իմ արած հայտարարություններից մեկի վերաբերյալ, որտեղ ես խոսում եմ 19-րդ դարում քրդերի կողմից հայ կանանց դեմ բռնության դեպքերի մասին, որին, ի դեպ, թուրք մտավորականներ ևս միացել էին: Ատելության այդ արշավները, որոնք ուղղված են մտավորականների, գիտնականների դեմ, պարզապես անտանելի են: Ինչո՞ւ է մարդը կոչվում գիտնական, եթե չպետք է կարողանա արտահայտվել և ուսումնասիրել նման թեմաներ: Եկեք համեմատենք Լեհաստանի դեպքը: Այս երկրում ևս նման արշավներ են կազմակերպվում գիտնականների դեմ, որոնք ուղղակի հակադարձում են՝ պնդելով, որ ոչ միայն ֆաշիստներն են սպանել հրեաներին Լեհաստանում, այլև հենց լեհերը: Իհարկե, նրանք աջակցել են ու փրկել կյանքեր, բայց նաև օգտվել են առիթից: Կարծում եմ՝ հենց այդ ճնշումների հետևանքով է դժվարացել Թուրքիայում Հայոց ցեղասպանության թեմայով քննարկումների իրականացումը: Բացի այդ, հանրությունը ևս դեռ պատրաստ չէ այս խնդրի մասին բաց խոսելու:
- Նշեցիք, որ Թուրքիայում այս հարցը փակ թեմա է: Այնուամենայնիվ, ո՞ր դեպքում ու ե՞րբ մենք կկարողանանք սպասել որևէ դրական տեղաշարժի հենց Թուրքիայի կողմից:
- Կարծում եմ՝ պետք է կրկնեմ, որ մոտ ապագայում որևէ ճանաչում չի լինի Թուրքիայի կողմից: Թուրքիան կդիմադրի միջազգային ճնշումներին, ինչպես նաև իր երկրի ընդդիմադիրներին: Ես չեմ սպասում որևէ փոփոխության Հայաստանի նկատմամբ տարվող Անկարայի քաղաքականության մեջ, քանի դեռ այդ երկիրը ղեկավարում են նույն մարդիկ: Ինչպես արդեն նշեցի, երկիրը պետք է գնա դեպի ժողովրդավարացում, իսկ դրա համար անհրաժեշտ են նոր ղեկավարներ, նոր պայմաններ, որոնք ենթադրում եմ մարդու իրավունքների պաշտպանություն, խոսքի ազատություն: Հայոց ցեղասպանության ճանաչման հարցը ուղղակիորեն կապված է այդ գործոնների հետ:
- Պարո՛ն Աքչամ, գիտական գործունեության շատ տարիներ եք նվիրել եք Հայոց ցեղասպանության թեմային: Շատ գրքեր ունեք, որոնցից, օրինակ՝ «Խայտառակ արարք», «Սպանության հրամաններ» գրքերը մեծ դերակատարություն են ունեցել թեման բարձրաձայնելու հարցում ու կոշտ քննադատության են արժանացել Թուրքիայում:
- Ես բազմիցս ասել եմ, որ հիմնական պատճառը, թե ինչու եմ սկսել ուսումնասիրել Հայոց ցեղասպանությունը, մեծ հետաքրքրությունն է: Երբ 1988 թվականին սկսեցի աշխատել որպես գիտնական, իմ առաջին գիտական թեման Օսմանյան կայսրությունում և ժամանակակից Թուրքիայում մարդկանց հետապնդումների ենթարկելու դեպքերն էին: Գիտական ուսումնասիրությունների ժամանակ իմացա համիդյան կոտորածների մասին: Գիտական տեսանկյունից թեման ինձ շատ հետաքրքրեց: Սկսեցի աշխատել այս ուղղությամբ՝ նույնիսկ չպատկերացնելով, թե որքան վտանգավոր կլինի: Բայց եթե ես մի բան սկսում եմ, ապա կիսատ չեմ թողնում ու չեմ հանձնվում: Որոշ ժամանակ այս թեմայի շուրջ աշխատելուց հետո, երբ Թուրքիան հարձակումներ սկսեց իմ նկատմամբ, ես հասկացա, թե որքան կարևոր է հարցի բարձրաձայնումն ավելի ժողովրդավար, Թուրքիա ունենալու համար, որտեղ մարդու իրավունքները պաշտպանված են: Թուրքիայում պատմությանն առերեսվելը մեծ խնդիր է: Հենց այդ պատճառով էլ մինչ օրս շարունակում եմ այս թեմայով իմ գիտական գործունեությունը:
- Պարո՛ն Աքչամ, ամիսներ առաջ նոր գիրք էիք հրապարակել՝ «Հայոց ցեղասպանության կարճ պատմությունը» վերնագրով: Ի՞նչ նոր գրքեր սպասենք Ձեզնից: Ի՞նչ նոր մտքեր ու ծրագրեր ունեք:
- Մոտ ապագայում պետք է նոր նյութեր ու փաստեր հավաքեմ 19-րդ դարում հայ կանանց դեմ բռնության դեպքերի մասին: Շատ կցանկանայի իմանալ հայերեն ու ռուսերեն, քանի որ այդ լեզուներով կարևոր աղբյուրներ կան: Շարունակելու եմ աշխատել համալսարանի շրջանավարտների հետ, պատրաստել երիտասարդ գիտնականներ, որոնք ներկայացնելու են իրենց գիտական աշխատությունները: Բացի այդ, ևս երկու խոշոր աշխատություն կա, որոնք դեռ պետք է մշակեմ: Մեկը Ջեմալ փաշայի մասին է, որը դեռ գրում եմ, իսկ մյուսը «Հայոց ցեղասպանության կարճ պատմությունը» գրքի անգլերեն տարբերակն է: Ընդհանրապես, Ցեղասպանության թեմայով ունենք աննկարագրելի լավ գրքեր, սակայն չունենք դրանց անգլերեն սեղմագրերը: Ես դրանով եմ զբաղվելու:
